چه کنيم تا يادمان بماند؟ (1)

بهبود حافظه (1)
 

اشاره، ظرفيت حافظه بشر، به هر حال محدود است. اما در طول زمان کساني سعي کرده اند با شيوه هاي گوناگون بر ضعف حافظه غلبه کنند. اين شيوه ها گاهي بسيار ساده اند و گاهي هم بر اساس آخرين دستاوردهاي روان شناسي ابداع شده اند. در رشته مقالاتي که خواهيد خواند سعي داريم تا ابتدا راه حلهاي سنتي و سپس راه حلهاي مدرن بهبود حافظه را بررسي کنيم.

استفاده از شعر و ادبيات
 

از گذشته هاي دور، از شعر، ادبيات و موسيقي براي کمک به حافظه استفاده کرده اند. مثلا چيزهاي که يادگيري آنها دشوار بوده است به صورت شعرهاي ساده اي در مي آورند و کودکان را تشويق مي کردند که آنها را از بر کنند. اين کار نه فقط در ايران، بلکه حتي در اروپا و امريکا هم معمول بوده است.
يک نمونه معروف آن يادگيري تعداد روزهاي هر ماه، خصوصا در کشورهاي مسيحي است. در ايران اين کار دشوار نيست، چون در سالهاي کبيسه شش کاه اول (31) روزه و ششماه دوم سي روزه است. فقط در سالهاي معمولي اسفند ماه(26) روز مي شود و چون ماههاي سي روزه و سي و يک روزه پشت هم قرار مي گيرند، ياد گرفتن آن خيلي آسان است. ولي ماههاي فرنگي اين طور نيست و به علاوه قاعده و قانون مخصوصي هم نيست که معلوم کند کدام ماه (30)و کدام ماه (31) روز است. در واقع ماههاي سي روزه نه يک در ميان هستند و نه پشت سر هم که در حافظه انسان بمانند. در سالهاي عادي، آوريل و ژوئن و سپتامبر و نوامبر سي روزه و فوريه (28)روزه است. حتما تصديق مي کنيد که يادگيري آن آسان نيست. در نتيجه براي يادگيري آن از شعر کودکانه اي استفاده کرده اند که در پايان اين مقاله اصل آن را مشاهده خواهيد کرد. اگر بخواهم آن را به شعر کودکان فارسي ترجمه کنم چنين مي شود:
سي روزه ماه سپتامبر
ژوئن، آوريل و نوامبر
سي و يه روزن بقيه
اما، به جز فوريه
28 روزه هميشه
کبيسه 29 مي شه

نصاب الصبيان
 

در مکتبخانه هاي قديم کتابي به بچه ها تعليم داده مي شد به نام نصاب الصبيان که به زبان امروزي يعني کمترين چيزي که مورد نياز کودکان است. اين کتاب براي يادگيري کلمه هاي عربي و معني آنها نوشته شده است، اما به صورت منظومه هايي است که وزن و قافيه دارد. در ضمن مطالب بسياري که جنبه اطلاعات عمومي دارد نيز در آن آمده است. وزن شعرها مرتبا تغيير مي کند و نام وزن (يا بحر عروضي) جديد هم ذکر مي شود. براي نمونه شعرهايي از اين کتاب که براي يادگيري نظامهاي گاهشماري سروده شده است نقل مي کنيم.
مي دانيد که هر سالي نامي دارد. مثلا امسال (1389) سال پلنگ ( يا در نظام گاهشماري چيني سال ببر) و سال آينده سال خرگوش است. اين نظام دوازده ساله مرتبا تکرار مي شود. يعني دوازده سال ديگر (يعني سال 1401 شمسي) نيز سال پلنگ خواهد بود. براي اين که اسامي دوازده گانه سالها فراموش نشود منظومه زير را سروده اند که قاعدتا بايد آن را در کتاب "نصاب" جست:

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار
زين چار چو بگذري، نهنگ آيد و مار

آن گاه، به اسب و گوسفند است حساب
حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار

حتما مي دانيد که "بقر" به معني گاو است و در قرآن کريم نيز سوره "بقره" اشاره به گاو سامري دارد. اما حمدونه به معني ميمون است. در نظام گاهشماري چيني تفاوتهايي مشاهده مي شود. مثلا به جاي نهنگ، اژدها ذکر شده است. همين نظام دوازده ساله در زبان ترکي هم هست و در اين زبان از واژه هاي "ايت ايل" "ايلان ايل"، "سيچقان ايل" و نظاير آن استفاده مي شود. اين نظام دوازده ساله يک فايده ديگر هم داشت و آن تعيين سن افراد بود. مثلا شخصي مي گفت " من کاملا به ياد دارم که تاکنون پنج بار سال پلنگ را ديده ام" و همه مي فهميدند که سن او بيش از 60 سال است. آن گاه مي پرسيدند که در چه سالي به دنيا آمده است. در نتيجه سن او دقيقا معلوم مي شد. مثلا اگر مي گفت "سال گوسفند" و آن سال هم سال پلنگ بود، با يک محاسبه سرانگشتي مي فهميدند که آن شخص، (67) ساله است. اين موضوع در آن زمان که شناسنامه در کار نبود اهميت داشت.
به طور کلي در کشورهاي اسلامي، از جمله در ايران، مناسبتهاي مذهبي و بسياري از تعطيلي ها بر اساس ماههاي قمري محاسبه مي شود. اين ماهها عبارتند از : محرم، صفر، ربيع الاول، ربيع الثاني، جمادي الاول، جمادي الثاني، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذيقعده، و ذيحجه. آيا ترتيب اين ماهها را حفظ هستيد؟ شايد خيليها ندانند که شعبان قبل از رجب است يا بعد از آن. براي يادگيري ماههاي قمري هم شعري سروده اند که ترتيب آنها را مشخص مي کند:

ز محرم چو گذشتي، بودت ماه صفر
دو ربيع و دو جمادي ز پي يکديگر

رجب است از پي شعبان رمضان و شوال
بعد، ذيقعده و ذيحجه دو ماه آخر

استفاده از موسيقي
 

بسياري از اين گونه شعرها به شکل آهنگين خوانده مي شود. هر يک از آنها را که با آهنگ بخوانيد بهتر به يادتان مي ماند. شايد فيلم آواي موسيقي (يا اشکها و لبخندها) را ديده باشيد. در اين فيلم، پرستار بچه ها که قبلا راهبه بوده و به موسيقي علاقه دارد سعي مي کند تربيت هفت نت اصلي موسيقي (دو-ر-مي-فا-سل-لا-سي) را با ترانه اي آهنگين به بچه ها آموزش دهد. اين ترانه چنين آغاز مي شود: "دو... دو شب نخوابيدم...ر... روي ماهت ديدم... مي... مي خام بياد بارون... فا ... فال مي گيرم اکنون... سل...سل خيلي بهتره... لا... لادن دل مي بره... سي ...سيرم ديگر از تو ..." که هر چند شعرش تقريبا بي معني است، ليکن به خاطر موسيقي و همچنين وزن و قافيه به خاطر مي ماند. خود من هم به خاطر دارم که در زمان کودکي (که در دبستانها موسيقي تدريس مي شد) بچه ها براي اين که اين هفت نت به يادشان بماند مي خواندند: "دو ر مي فا سل لا سي... تو تنبل کلاسي!"
هنوز هم فکر مي کنم براي يادگيري مواردي که ذکر شد، هيچ راهي بهتر از شعر و موسيقي نيست. من تقريبا يقين دارم که شعر انگليسي زير که براي يادگيري روزهاي ماه به کار مي رود نيز داراي آهنگ است:
Thirty days hath september,
April, June and November
Aii the rest have thirty-one
Save February With 28 days clear
And 29 each leap year
منبع: راز موفقيت شماره 187